ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ

Ιερό του Ασκληπιού και της Υγιείας (420 π.Χ.)

Ήταν ένα από τα σημαντικότερα ιερά της κάτω πόλης των Αθηνών. Ιδρύθηκε κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, ίσως σε άμεση συνάφεια με τον λοιμό που ταλάνισε την Αθήνα (429 και 427/6 π.Χ.) και προκάλεσε τον θάνατο πολλών πολιτών. Τα κατάλοιπα που μπορεί να δεί ο σημερινός επισκέπτης ανήκουν σε διαφορετικές περιόδους.

Ο Ασκληπιός, υιός του Απόλλωνος και της θνητής Κορωνίδος, γεννήθηκε ως κοινός θνητός θεσσαλικής καταγωγής· με την πάροδο του χρόνου, καθώς η δημοτικότητά του αυξανόταν προοδευτικά, δέχθηκε θεϊκές τιμές ως ήρωας και βαθμιαία κατέληξε να λατρεύεται ως κανονικός θεός (μόνον αυτός, ο Ηρακλής και ο Αμφιάραος φαίνεται να υπέστησαν αυτή την σταδιακή μεταμόρφωση), και μάλιστα ως η κυριώτερη ιαματική θεότητα του ελληνικού πανθέου. Την λατρεία του εισήγαγε από την Επίδαυρο, όπου βρισκόταν το σπουδαιότερο ιερό του θεού, στην Αθήνα ο ιδιώτης Τηλέμαχος από τις Αχαρνές· σύμφωνα με την παράδοση, ο ιατρός-θεός έφθασε στην πόλη με την μορφή ιερού φιδιού στα 421/0 π.Χ. Μόλις στα μέσα του 4ου αι. π.Χ. η διοίκηση της λατρείας του πέρασε στη δικαιοδοσία του κράτους.

Το 420 π.Χ. στήθηκε για πρώτη φορά βωμός αφιερωμένος στον Ασκληπιό, όπως μας πληροφορεί σχετική επιγραφή. Μαζί με την ιερή πηγή και τον περίβολο συνιστούσαν τα κύρια συστατικά στοιχεία του τεμένους κατά τον 5ο αι. π.Χ. Μια παρακείμενη ιωνική στοά με τέσσερα τετράγωνα δωμάτια πιθανόν να αποτελούσε τμήμα της πρώιμης αυτής φάσης του ιερού (δ΄ τέταρτο 5ου αι. π.Χ.) και ίσως χρησίμευε ως «καταγώγιον», δηλαδή ως τόπος παραμονής των ασθενών μέχρι την ίασή τους.

Έως το τέλος του 4ου αι. π.Χ. η βασική αρχιτεκτονική ανάπτυξη του ιερού είχε ολοκληρωθεί με την ανέγερση ενός μικρού (ίσως πρόστυλου) τετράστυλου δωρικού ναού του Ασκληπιού, που φιλοξενούσε τα λατρευτικά αγάλματα του Ασκληπιού και της Υγιείας (εκεί λατρεύονταν και τα τέκνα του Υγιεία, Πανάκεια, Ιασώ, Ακεσώ, Μαχάων, Ποδαλύριος), και μιας επιβλητικής διώροφης στοάς δωρικού ρυθμού που λειτουργούσε ως «εγκοιμητήριο» ή άβατο, δηλαδή ως χώρος όπου γινόταν η ίαση των ασθενών. Στο δυτικό τμήμα της στοάς σχηματιζόταν τετράγωνο δωμάτιο με φρεατόσχημη κατασκευή (ιερό βόθρο) στο κέντρο, ενώ στην μέση του βόρειου τοίχου άνοιγμα οδηγούσε σε σπηλιά μέσα στον βράχο, στο σημείο όπου βρισκόταν η ιαματικού-λατρευτικού χαρακτήρα πηγή «ύδατος καθαρού», στην οποία μάλλον οφείλεται η επιλογή της θέσης για την ίδρυση του ιερού. Εκτός από αυτήν την αρχαϊκή πηγή, υπήρχε στην ρίζα του φυσικού βράχου άλλη μία πηγή ενσωματωμένη στο στωικό οικοδόμημα. Μερικοί μελετητές τοποθετούν την προαναφερθείσα ιωνική στοά στα δυτικά του «εγκοιμητηρίου» σε αυτά τα χρόνια (4ος αι. π.Χ.), θεωρώντας την ως βοηθητικό κτίριο που προοριζόταν για την αντιμετώπιση των αυξημένων αναγκών του ιερού. Έτσι, το αθηναϊκό Ασκληπιείο, όπως και κάθε άλλο ιερό του θεού, περιέλαβε – εκτός των άλλων κατασκευών – τα τρία απαραίτητα κτίσματα για τη λατρεία του: τον ναό, το «εγκοιμητήριο» ή άβατο και την πηγή-κρήνη.

Στα παλαιοχριστιανικά χρόνια (450-460 μ.Χ.) ο ναός του Ασκληπιού καταστράφηκε σκοπίμως για να χτιστεί στην θέση του τρίκλιτη βασιλική, που ενσωμάτωσε αρχαιότερα οικοδομικά μέλη και αφιερώθηκε στον Σωτήρα-Χριστό, ο οποίος συσχετίστηκε άμεσα με τον Ασκληπιό λόγω των ιαματικών ιδιοτήτων που αποδίδονταν και στους δύο.

Λίγο δυτικώτερα του Ασκληπιείου σώζονται τα λείψανα δεξαμενών των μεσαιωνικών χρόνων και μιας αρχαϊκής κρήνης με κρηναίο οικοδόμημα του δ΄ τετάρτου του 6ου αι. π.Χ., η οποία καταστράφηκε τον 4ο αι. π.Χ. Την ίδια περίοδο, ένα τμήμα της αχρηστεύθηκε εξαιτίας της οικοδόμησης στα νότιά της του αναφερόμενου από τον Παυσανία ναΐσκου της Θέμιδος, στον οποίο έχουν υποθετικά – μάλλον λανθασμένα – αποδοθεί κατάλοιπα θεμελίωσης στο σημείο αυτό. Στα δυτικά του Ασκληπιείου ο Παυσανίας αναφέρει την ύπαρξη του τάφου του Ιππολύτου, υιού του Θησέως, στον οποίο ενδεχομένως ανήκουν τα λέιψανα μεσοελλαδικού τάφου στην περιοχή, επάνω από τον οποίο πιστεύεται ότι τελείτο λατρεία της «Αφροδίτης εφ’ Ιππολύτω». Λίγο χαμηλότερα στην ίδια μεριά της Νότιας Κλιτύος οι ανασκαφές έφεραν στο φως μία απλή περίφραξη, η οποία οριοθετούσε ιερό αφιερωμένο στην λατρεία της Νύμφης (Νυμφαίο), όπου οι Αθηναίες νύφες ανέθεταν τις γαμικές λουτροφόρους τους (τα αγγεία που περιείχαν το νερό για το γαμικό λουτρό), συνοδευόμενη από έναν ορθογωνικό βωμό από ακατέργαστες πέτρες του γ΄τετάρτου του 7ου αι. π.Χ.

   

Σχέδιο του εν άστει ιερού του Ασκληπιού των κλασσικών χρόνων (μέσα 5ου αι. π.Χ.).

Σχέδιο του Ασκληπιείου της παλαιοχριστιανικής περιόδου, όταν μετετράπη σε τρίκλιτη βασιλική με αίθριο.