ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ

Ιδιωτικές κατοικίες

Για τις ιδιωτικές κατοικίες της αρχαίας Αθήνας δεν γνωρίζουμε πολλά πράγματα. Ο κύριος όγκος τους συγκεντρωνόταν γύρω από την Ακρόπολη και την Αγορά (ιδίως στα νότια και νοτιοδυτικά του τετραγώνου), καταλαμβάνοντας σχεδόν ολόκληρη την έκταση της κάτω πόλης. Τα βασικά χαρακτηριστικά τους μπορούν να συνοψισθούν στα ακόλουθα: Το σχέδιό τους δεν υποτασσόταν σε αυστηρούς δομικούς κανόνες, γεγονός που επέτρεπε την ποικιλομορφία στην διαμόρφωσή τους, τόσο σε ό,τι αφορά στην εσωτερική τους διαρρύθμιση όσο και σε σχέση με το ευρύτερο οικοδομικό συγκρότημα στο οποίο ανήκαν. Σε αντίθεση με τα σπίτια άλλων πόλεων (π.χ. του Πειραιώς και της Ολύνθου), η ρυμοτομία των οποίων προσαρμοζόταν στις απαιτήσεις ενός λιγότερο ή περισσότερο οργανωμένου πολεοδομικού συστήματος, οι αθηναϊκές οικίες δεν είχαν σταθερό μέγεθος ή συγκεκριμένη αρχιτεκτονική διάρθρωση. Το σχήμα τους παρουσιάζεται ακανόνιστο, η εσωτερική τους διάταξη ποικίλλει και η πυκνότητά τους στα διάφορα σημεία της πόλης είναι ανομοιογενής.

Μολαταύτα, μπορεί κανείς να διακρίνει μερικά κοινά σημεία στην κατασκευή τους. Η μέση αθηναϊκή οικία ήταν σχετικά μικρών διαστάσεων, με θεμελίωση από ακατέργαστους λίθους μπηγμένους σε πηλοκονίαμα, ανωδομή από ξερές πλίνθους και ξύλινη αμφικλινή (δίρριχτη) στέγη, και απετελείτο από μια σειρά δωματίων διατεταγμένων γύρω από μία κεντρική αυλή που παρείχε στο κτίριο φώς και αέρα. Για λόγους ασφαλείας θα υπήρχαν λίγα ή και καθόλου εξωτερικά παράθυρα καθώς και μία είτε περιστασιακά δύο εξωτερικές θύρες. Με βάση τα σημερινά κριτήρια, τα σπίτια των αρχαίων Αθηναίων ήταν φειδωλά επιπλωμένα. Το δάπεδο των περισσότερων δωματίων ήταν κατά κύριο λόγο από πατημένο χώμα ή πηλό. Η κύρια αίθουσα του σπιτιού, γνωστή ως ανδρών, προοριζόταν για την διασκέδαση-αναψυχή των αρσενικών μελών της οικογένειας και συχνά βρισκόταν στην βόρεια πλευρά της αυλής με πρόσοψη προς νότον, προκειμένου να εκμεταλλεύεται όσο το δυνατόν περισσότερο την θαλπωρή του πιο αδύναμου χειμερινού ήλιου· συνήθως είχε μωσαϊκό δάπεδο, καμωμένο από κροκάλες (βότσαλα) τοποθετημένες σε ασβεστοκονίαμα, με μία ελαφριά κλίση του χείλους του περιμετρικά της αίθουσας για την υποδοχή επίπλων εστίασης (ανάκλιντρα, πάγκοι). Οι λειτουργίες που εξυπηρετούσαν τα υπόλοιπα δωμάτια μιας κατοικίας δεν είναι πάντοτε εύκολα αναγνωρίσιμες, παρόλο που σε κάποιες περιπτώσεις τα ευρήματα μας δίνουν σημαντικές ενδείξεις: για παράδειγμα, ένα μικρό δωμάτιο με αποχέτευση πιθανώτατα ταυτίζεται με χώρο λουτρού ή αποχωρητήριο, ένα σύνολο μαγειρικών ειδών και πήλινων σκευών συγκεντρωμένων στον ίδιο χώρο προφανώς ανήκουν στον εξοπλισμό μιας κουζίνας ή μιας αποθήκης/κελλαριού, και μία συλλογή από εξαρτήματα αργαλειού προσδιορίζει τα δώματα των γυναικών. Η τροφοδοσία του σπιτιού με νερό γινόταν ως επί το πλείστον από πηγάδι που είχε διανοιχθεί στην αυλή, κομμένο στο πέτρωμα του φυσικού βράχου. Από τον 4ο αι. π.Χ. και εξής παρατηρείται μια αλλαγή στην υδροδότηση των ιδιωτικών οικιών, αφού τα πηγάδια αντικαθίστανται σιγά-σιγά από δεξαμενές, μάλλον ως επακόλουθο ξηρασίας ή παρατεταμένης ανομβρίας.

Σε γενικές γραμμές φαίνεται ότι οι άνδρες περνούσαν τον περισσότερο χρόνο τους εκτός σπιτιού. Το μεγαλύτερο μέρος των κοινωνικών συναναστροφών λάμβανε χώρα στις στοές και στα άλλα δημόσια οικοδομήματα της Αγοράς, όπου σύχναζαν καθημερινά πληθώρα ανθρώπων. Η μορφή των οικιών που αποκαλύφθηκαν σε διάφορες θέσεις γύρω από την Αγορά εναρμονίζονται με την μαρτυρία του Δημοσθένους, σύμφωνα με τον οποίο τα σπίτια των εξεχόντων Αθηναίων του 5ου αι. π.Χ. ήταν ταπεινές κατασκευές, χωρίς δόση υπερβολής ή τρυφηλότητας, όπως ακριβώς και τα γειτονικά τους σπίτια των κοινών πολιτών. Η αρχαιολογική σκαπάνη δεν έχει ακόμη αποκαλύψει τα ερείπια των γνωστών από τις πηγές πολυτελών αριστοκρατικών οικιών της αρχαίας Αθήνας, που συχνά έφεραν δύο περίστυλες αυλές, ενώ στο επάνω μέρος τους διαμορφωνόταν δεύτερος όροφος (υπερώο). Δεδομένης της συνεχούς μεγάλης εισροής ατόμων στον χώρο της Αγοράς, δεν μας εκπλήσσει το ότι οι οικονομικά επιφανέστεροι πολίτες των ανώτερων τάξεων δεν θεωρούσαν το περιβάλλον της ως τον πλέον κατάλληλο και ελκυστικό χώρο για την απόκτηση μόνιμης κατοικίας.

Κάτοψη της προ της Θόλου αρχαϊκής οικίας (7ος αι. π.Χ.).

Κατόψεις οικιών της αθηναϊκής Αγοράς: Α του 5ου αι. π.Χ. καιΒ του 12ου αι. μ.Χ.

Οι λεγόμενες οικίες C και D του 5ου αι. π.Χ., που αποκαλύφθηκαν προς δυσμάς του λόφου Αρείου Πάγου.

Οικοδομικές φάσεις των οικιών C και D κατά τους 5ο και 4ο αι. π.Χ.

   

Αεροφωτογραφία (πάνω) και κάτοψη (κάτω) της ανευρεθείσης στην πλαγιά του Αρείου Πάγου λεγόμενης Οικίας Ωμέγα (4ος -6ος αι. μ.Χ.), η οποία ενδέχεται να λειτούργησε (και) ως φιλοσοφική σχολή (;).

   

Αποκατάσταση του εσωτερικού (πάνω) και της εξωτερικής όψης (κάτω) της Οικίας Ωμέγα.

Κάτοψη τριών ιδιωτικών οικιών των 5ου και 4ου αι. π.Χ. στις πλαγιές του Αρείου Πάγου. Χαρακτηριστική είναι η διάταξη των δωματίων γύρω από μια κεντρική, περίστυλη ή μη, αυλή.