ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ

Ιερό της Αρτέμιδος

Το ιερό της Αρτέμιδος στην Βραυρώνα καταλάμβανε χώρο στην παραθαλάσσια ζώνη των ανατολικών ακτών της Αττικής, εντός των ορίων του δήμου των Φιλαϊδών που εκτεινόταν σε απόσταση 1,5 χιλιομέτρου προς τα δυτικά. Η ίδια η πόλη της Βραυρώνος θεωρείτο ως μία από τις δώδεκα πόλεις (Δωδεκάπολις) της πρώιμης Αττικής. Κατάλοιπα οικιστικών εγκαταστάσεων που ανήκουν σε διάφορες φάσεις της Εποχής του Χαλκού έχουν ανασκαφεί στην Ακρόπολη της Βραυρώνος, ενώ μυκηναϊκοί θαλαμοειδείς τάφοι βρέθηκαν στις ανατολικές υπώρειές της.

Οι απαρχές του ιερού ανάγονται στην Γεωμετρική περίοδο, στον 9ο ή (πιθανώτερα) στον 8ο αι. π.Χ., οπότε χρονολογούνται τα πολυάριθμα αναθήματα (κεραμεική, κοσμήματα, αντικείμενα από ξύλο και ελεφαντοστό) που ανακαλύφθηκαν στην θέση της ιερής πηγής. Η παλαιότατη λατρεία της Αρτέμιδος, που απ’ ό,τι φαίνεται είχε αρχέγονες ρίζες, σχετιζόταν κατεξοχήν με το γυναικείο φύλο, δεδομένου ότι η Άρτεμις ως θεά της παρθενίας θεωρείτο προστάτιδα της γυναικείας γονιμότητας και απαραίτητη αρωγός σε ζητήματα τοκετού.

Ο δωρικός περίπτερος ναός της Αρτέμιδος, χτισμένος μέσα στον ύστερο 6ο αι. π.Χ., αποτελεί το πρωιμότερο δείγμα αρχιτεκτονικής εντός του τεμένους· σήμερα σώζονται τμήματα της θεμελίωσής του και θραύσματα της ανωδομής. Τον 5ο αι. π.Χ., έπειτα από την λεηλασία και την πιθανή καταστροφή του ιερού από τους Πέρσες κατά τη διάρκεια της εισβολής τους στην Αττική (480 π.Χ.), παρατηρείται νέα οικοδομική δραστηριότητα στην Βραυρώνα. Το πιο αντιπροσωπευτικό από τα μνημεία που κόσμησαν το ιερό ήταν μια εντυπωσιακή δωρική στοά καινοτόμου κατασκευής των χρόνων του Πελοποννησιακού Πολέμου (περ. 420 π.Χ.), η οποία δεν ολοκληρώθηκε ποτέ· λειτούργησε τόσο ως χώρος έκθεσης του πλήθους των προσφορών που ανατίθονταν προς τιμήν της θεάς, όσο και ως χώρος διέλευσης των επισκεπτών προς τα δωμάτια που ανοίγονταν πίσω της σε σχήμα Γ και χρησίμευαν ως χώροι εστίασης. Βορείως των χώρων εστιάσεως ανοιγόταν μια επιμηκυσμένη αυλή εφαπτόμενη στη στοά αλλά ανεξάρτητη από αυτή με μεγάλες εισόδους στην ανατολική και στην δυτική πλευρά της. Μία σειρά από τετράγωνης διατομής υποστυλώματα στήριζαν την στέγη του βορείου τμήματος της αυλής, στο οποίο ανοιγόταν ένα επίμηκες κανάλι ή αυλάκι που χωριζόταν σε επιμέρους τμήματα μέσω λίθινων φραγμάτων. Η πρωτότυπη και ασυνήθιστη αυτή διαμόρφωση φαίνεται να μην έχει παράλληλο στην αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική και ο σκοπός που εξυπηρετούσε παραμένει άλυτο μυστήριο (ίσως κατά μήκος του καναλιού να είχαν στηθεί σανίδες για την έκθεση των συνόλων των ενδυμάτων που είχαν ανατεθεί στην θεά).

Στον 5ο αιώνα χρονολογούνται επίσης μία φάση του ναού της Αρτέμιδος και μία επιμελώς χτισμένη πέτρινη γέφυρα ζεύξης πάνω από τον ποταμό Ερασινό, η οποία ακολουθούσε την ροή του χειμάρρου που ανέβλυζε από την ιερή πηγή. Έντονα ίχνη αυλακώσεων από τροχούς συνιστούν βάσιμες ενδείξεις ότι η κύρια πρόσβαση στο ιερό γινόταν από την στεριά μέσω της γέφυρας στα βορειοδυτικά.

Οι γραπτές μαρτυρίες και το σωζόμενο επιγραφικό υλικό στοιχειοθετούν την ύπαρξη και άλλων πολλών μνημείων στο ιερό της Αρτέμιδος, τα οποία ωστόσο δεν έχουν εντοπισθεί προς το παρόν. Μία μεταγενέστερη του 5ου αι. π.Χ. επιγραφή μας πληροφορεί για διάφορα μνημεία του ιερού που έχρηζαν επισκευής· ανάμεσά τους συγκαταλέγονται ένα ναϊκό οικοδόμημα, ένας παρθενών, οίκοι (δωμάτια), ένα αμφιπωλείον (κτίριο για τους υπηρέτες του ιερού), σταύλοι, ένα γυμνάσιο και μία παλαίστρα. Δεν γνωρίζουμε εάν το γυμνάσιο και η παλαίστρα λειτουργούσαν ως χώροι άθλησης κοριτσιών ή ως τόπος διεξαγωγής αγώνων μεταξύ ανδρών προς τιμήν της Αρτέμιδος.

Από τον 3ο αι. π.Χ. και εξής, ταυτόχρονα με την παγίωση της μακεδονικής κυριαρχίας στην Αθήνα, το ιερό εμφανίζει σαφή σημάδια εγκατάλειψης, με αποτέλεσμα ο χώρος του να φράξει βαθμιαία από τα νερά του Ερασινού ποταμού, που διέρρε την πεδιάδα του Λιβαδιού, και να παραμείνει σε αχρησία για μεγάλο χρονικό διάστημα. Αμυδρά ίχνη χρήσης παρατηρούνται εκ νέου στους ρωμαϊκούς χρόνους (2ος αι. μ.Χ), ενώ κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο μερικά αρχαία υλικά κατάλοιπα χρησιμοποιήθηκαν στην ανέγερση χριστιανικής βασιλικής περίπου ένα χιλιόμετρο δυτικά του ιερού της Αρτέμιδος.

Κάτοψη του ιερού της Αρτέμιδος στην Βραυρώνα (6ος-5ος αι. π.Χ.).