ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ

Ιερό του Διονύσου Ελευθερέως (τέλη 6ου αι. π.Χ.)

Το ιερό του Διονύσου Ελευθερέως άρχισε να διαμορφώνεται στις νοτιοανατολικές υπώρειες του λόφου της Ακροπόλεως στο β΄ ήμισυ του 6ου αι. π.Χ., επί Πεισιστρατιδών ή λίγο αργότερα, την εποχή που η λατρεία του θεού εισήχθη στην Αθήνα από τις Ελευθερές, βοιωτική πόλη και μετέπειτα αθηναϊκό δήμο στα σύνορα Αττικής - Βοιωτίας. Ήταν το τρίτο και αρχαιότερο από τα ιερά του Διονύσου στην Αθήνα, μαζί με το «εν Λίμναις Διονύσιον» και το ιερό του Διονύσου Ληναίου, του οποίου η λατρεία θεωρείται ότι μεταφέρθηκε τον 5ο αι. π.Χ. στο υπό εξέταση ιερό της Νότιας Κλιτύος.

Το τέμενος απλώνεται στη νότια πλευρά του Διονυσιακού Θεάτρου, με το οποίο εφάπτεται προς βορράν. Τριγύρω κλεινόταν από περίβολο, στην ανατολική πλευρά του οποίου, στο σημείο όπου κατέληγε η Οδός Τριπόδων, ανοιγόταν μνημειακή είσοδος με πρόπυλο που αποτελούσε την κύρια πρόσβαση στο ιερό.

Στο βόρειο τμήμα του ιερού βρίσκονται τα κατάλοιπα της θεμελίωσης του αρχαιότερου ναού του Διονύσου του β΄ ημίσεος του 6ου αι. π.Χ. Πρόκειται για δίστυλο «εν παραστάσι» ναό μικρών διαστάσεων (13,5 x 8μ.), κατασκευασμένο από ντόπιο λίθο της Ακροπόλεως. Στο εσωτερικό του φαίνεται πως φιλοξενούσε το λατρευτικό ξόανο του θεού, που μετέφερε από τις Ελευθερές στην Αθήνα ο ιερέας Πήγασος, πρώτος λειτουργός του ιερού.

Το ναϊκό αυτό οικοδόμημα διαδέχθηκε μάλλον περί τα μέσα του 5ου αι. π.Χ. ένας νεώτερος και μεγαλύτερος ναός του Διονύσου, σε μικρή απόσταση από τον προκάτοχό του προς νότον (22 x 10,5 μ.). Ως πάτρονας του έργου φέρεται ο γνωστός Αθηναίος στρατηγός Νικίας. Ο νέος ναός ήταν πρόστυλος, με θεμελίωση από κροκαλοπαγή λίθο και στον σηκό του στέγαζε το χρυσελεφάντινο άγαλμα του θεού, έργο του διάσημου γλύπτη Αλκαμένους. Ωστόσο, εάν ευσταθεί η προτεινόμενη χρονολόγηση του μνημείου σε λίγο μεταγενέστερη περίοδο, συγκεκριμένα στον ύστερο 4ο αι. π.Χ., είναι λογικό να υποθέσουμε ότι το άγαλμα μπορεί να μετακομίσθηκε εδώ από αλλού.

Στην άκρη, λίγο παράμερα από τον άξονα του ιερού, εντοπίσθηκαν ίχνη τετράγωνης βάσης, που προφανώς ανήκε στα θεμέλια βωμού έκκεντρα τοποθετημένου λόγω της ιδιομορφίας των τελετουργιών που λάμβαναν χώρα προς τιμήν του Διονύσου. Με την ιδιορρυθμία των ιεροπραξιών αυτών συνδέονται κατά πάσα πιθανότητα και τα λείψανα ενός τοίχου ημικυκλικής διατομής, ο οποίος ίσως να διαμόρφωνε εντός του ιερού ένα είδος ορχήστρας κατάλληλης για τις απαιτήσεις την διονυσιακής λατρείας. Στα νοτιοανατολικά του κεντρικού οικοδομήματος του ιερού υπήρχε ένας απλός πώρινος σηκός μικρών διαστάσεων των αρχών του 5ου αι. π.Χ., που πρέπει να εξυπηρετούσε επίσης λατρευτικούς σκοπούς, εάν κρίνουμε από το γεγονός ότι οι κατασκευαστές του περιβόλου απέφυγαν να το καταστρέψουν, ενδεχομένως από σεβασμό προς την ιερότητά του.

Την βόρεια πλευρά του τεμένους οριοθετεί μια επιμήκης δωρική στοά (63 x 9,5 μ.) επικουρικού χαρακτήρα του 4ου αι. π.Χ., τα θεμέλια της οποίας διατηρούνται πλάι στα ερείπια του αρχαιότερου ναού. Η στοά ήταν ανοιχτή προς την πλευρά του τεμένους (προς νότον), ενώ ο οπισθότοιχός της ακουμπούσε στην σκηνική κατασκευή του υπερκείμενου Διονυσιακού Θεάτρου. Στα χρόνια του Λυκούργου τείχος περιέβαλε ολόκληρο το ιερό, ενσωματώνοντας στους κόλπους του και την ίδια την στοά. Πληθώρα αναθημάτων κοσμούσαν τον χώρο του ιερού. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν τα απομεινάρια ενός εντυπωσιακού κινητού βωμού κυλινδρικού σχήματος του 2ου αι. π.Χ., διακοσμημένου με γιρλάντα από ταινίες, άνθη και προσωπεία Σειληνών.

Τοπογραφικό σχέδιο της περιοχής της Ακροπόλεως. Νοτίως του Διονυσιακού Θεάτρου βρίσκεται το τέμενος του Διονύσου Ελευθερέως.