ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ

Ναός του Απόλλωνος στην Δήλο

Πάνω σε ένα άνδηρο, που γειτνιάζει άμεσα με τη θάλασσα, βρίσκεται το ιερό τέμενος, το αρχαιότερο λατρευτικό κέντρο του νησιού, το οποίο ήταν συνδεδεμένο με προελληνικά κτίσματα που σήμερα έχουν χαθεί. Στον χώρο αυτό αποκαλύφθηκαν λείψανα του μυκηναϊκού μεγάρου του τοπικού ηγεμόνα καθώς και ένα στενόμακρο λατρευτικό κτίριο (της Αρτέμιδος;), ενώ ένας μικρότερος ναός Γ ήταν αφιερωμένος ίσως ήδη από τους μυκηναϊκούς χρόνους στον Απόλλωνα. Από τον 8ο έως τον 6ο αι. π.Χ. το τέμενος επεκτάθηκε, λαμβάνοντας βαθμιαία στοιχεία που του προσέδωσαν μία πιο ανατολικο-ιωνική όψη. Τον 7ο αι. την θέση του παλαιότερου μυκηναϊκού λατρευτικού κτίσματος κατέλαβε ένας ναός από γνεύσιο, που αφιερώθηκε στην Αρτέμιδα, στου οποίου την πρόσοψη (ενδεχομένως και στην πίσω όψη) προστέθηκε μία στοά.

Ο πρώτος ναός του Απόλλωνος των ιστορικών χρόνων, επιβλητικός παρά το μικρό ακόμη μέγεθός του, χτίστηκε μεταξύ των ετών 530-510 π.Χ. Ήταν απλός, δωρικού ρυθμού περίπτερος «εν παραστάσι» ναός από ντόπιο δηλιακό πωρόλιθο. Στο α΄ ήμισυ του 6ου αι. π.Χ. οι γλύπτες Τεκταίος και Αγγελίων φιλοτέχνησαν ένα μεγάλων διαστάσεων (ύψους 4-5 μ. περίπου) λατρευτικό άγαλμα του Απόλλωνος, από ξύλινο πυρήνα με επένδυση χρυσού ελάσματος («σφυρήλατον»). Το άγαλμα πιθανόν είναι να στεγαζόταν εντός του ναού, που δεν αποκλείεται να κατασκευάσθηκε επί τούτου.

Με την ίδρυση της Α΄ Αθηναϊκής ή Δηλιακής Συμμαχίας (478 π.Χ.), το ιερό τέθηκε ολοκληρωτικά υπό την αθηναϊκή επιρροή. Λίγο μετά το 478 π.Χ. άρχισε, προς νότον του πρώτου ναού, ανάμεσα σε αυτόν και στον Οίκο των Ναξίων, η ανέγερση του δεύτερου ναού του Απόλλωνος, ο οποίος έλαβε την μορφή δωρικού περίπτερου, διπλού «εν παραστάσι» ναού (πτερό 6 x 13 κίονες), που ωστόσο έφθασε μόλις μέχρι τον θριγκό. Η οικοδόμησή του σταμάτησε το 454 π.Χ., όταν το κοινό ταμείο τον συμμάχων μεταφέρθηκε από την Δήλο στην Αθήνα και σημαντικό μέρος των χρημάτων χρησιμοποιήθηκε για την υλοποίηση του μεγαλεπήβολου περίκλειου οικοδομικού προγράμματος στην Ακρόπολη. Ύστερα από μακροχρόνια διακοπή των εργασιών, ο ναός ολοκληρώθηκε μετά το 303 π.Χ. Όπως και ο προκάτοχός του, είχε προσανατολισμό προς δυσμάς, στρεφόμενος προς τον πρωιμότερο χώρο λατρείας. Στο εσωτερικό του υπήρχαν τοποθετημένα πολλά ράφια για την εναπόθεση των αναθημάτων, διαμόρφωση που έκανε τον ναό να μοιάζει περισσότερο με θησαυρό.

Στο διάστημα 425-417 π.Χ. η Αθήνα, στην αυλαία του μεγαλείου της και βαθύτατα επηρρεασμένη από την γενική κρίση που επέφερε στην πόλη ο λοιμός (429 και 427/6 π.Χ.), ίδρυσε στην Δήλο τον τρίτο ναό του Απόλλωνος, σε μια προσπάθεια να εξευμενίσει τον καταστροφέα-λυτρωτή θεό. Ο νέος ναός, που υψώθηκε ανάμεσα στον παλιό (πρώτο) πώρινο ναό και στον ακόμη τότε ημιτελή δεύτερο περίπτερο ναό, κατασκευάσθηκε από λευκό πεντελικό μάρμαρο και πιθανώτατα από τεχνίτες που είχαν εργαστεί στα μεγάλα οικοδομικά σύνολα της Αθήνας. Μάλιστα, η δεξιοτεχνία της εκτέλεσης, η αντίληψη των μορφών καθώς και η πρωτότυπη και συνάμα άρτια συναρμογή των αρχιτεκτονικών στοιχείων παραπέμπουν στον γνωστό αρχιτέκτονα Καλλικράτη, συνάδελφο του Ικτίνου στον Παρθενώνα και αρχιτεχνίτη του ναού της Αθηνάς Νίκης. Αξιοπρόσεχτη είναι η διαμόρφωση του ευρύχωρου σηκού, ο οποίος προφανώς προοριζόταν να φιλοξενήσει ένα – μάλλον προϋπάρχον –σύνταγμα επτά μεγάλων αγαλμάτων πάνω σε ημικυκλική βάση («ο οίκος εν ώ τα επτά»). Τα ξύλινα φατνώματα του ναού είχαν τοποθετηθεί στο επικλινές της δίρριχτης στέγης, διαμορφώνοντας αέτωμα πάνω από τους εσωτερικούς τοίχους. Πάνω από τον τέλεια ζυγισμένο θριγκό και τα αετώματα, τα διακοσμητικά σύνολα των οποίων έχουν πλέον χαθεί, αιωρούνταν οι πλουσιότερες συνθέσεις που ξέρουμε σε ακρωτήρια, που αποτελούν αντίλαλο του Παρθενώνος, στα αετωματικά ανάγλυφα του οποίου αναζητήθηκαν τα πρότυπα ετούτων των μορφών, συνδυασμένων σε μυθολογικό-συμβολικό επίπεδο με τους αέρηδες: στα δυτικά η Ηώς σηκώνει ψηλά τον Κέφαλο, ενώ στα ανατολικά ο Βορέας (ο άγριος βορριάς) αρπάζει την Ωρείθυια, θυγατέρα του μυθικού ήρωος και βασιλέως της Αθήνας Ερεχθέως.

Δήλος. Ναοί στο ιερό του Απόλλωνος.